HER ÇAĞDA ÖNDER BÜYÜK DEVLET VE SİYASET ADAMI NİZAM-ÜL MÜLK
Mehmet
Akif AK
İslâm Dünyasının yeni ve zorlu bir dönemeçte bulunduğu bir sırada O'na “Nizam-ül Mülk” unvanını verdi zamanın Abbâsî halifesi, Kâim bi Emrillah. Nizam ül Mülk, yâni ülkenin, devletin düzeninin kurucusu, nizâm vericisi. Halife, "Dünya Sultanının veziri Hasan bin Ali Bin İshak El-Tûsi'ye (asıl adı), Nizam-ül Mülk'e ilave olarak "Kıvamıd-Devle ved-Din” lakabını verdi ve buna "Râziya Emir-ül Mü'minin" unvanını da ekledi.
Aynı Halife'nin, "Melik-ül İslâm
ve'l-Müslimîn”, “Burhan-ı Emir-ül Mü’minin”, “Rüknüddin”, “Melik'ül Maşrıkı
ve'l Mağrib", “Şehinşâ’ul Muazzam” unvanlarını verdiği Sultan Tuğrul
bey'in inşâ ettiği, hakîki mânâsıyla Ulu bir Devletin veziri idi Tus'lu Hasan.
Tuğrul Bey'in vefatından sonra
Selçuklu tahtına geçen Ebu'l- Feth Alp Arslan'ın yanında başlamıştı Selçuklu'ya
hizmete ve Büyük Selçuklu Devleti'nin Alp Arslan ve Melikşâh gibi Cihanın az
gördüğü iki Sultan'ının yanında otuz sene boyunca sultandan sonra en yetkili ve
sorumlu devlet adamı olarak hizmet görmüştü. Büyük Selçuklu yükselişinin
zirvesini teşkil eden bu otuz yılda, devrin tarihe mal olan her "büyük
olay"ında, Sultan'ın adının hemen yanı başında Nizam-ül Mülk ismi parıldamaktadır.
İslâm dünyası gerçekten büyük bir
dönemeçteydi bu çağda. İslâm Peygamberi'nin (sas), dünyayı nurlandırdığı
zamanlardan başlayarak bazı kesintilerle o zamana kadar gelen yayılma, artık
yerini elemli bir düşüşe terk etmişti. Doğu Roma, hudutlarda her an geçmişin
intikamını almaya hazır beklerken Selçuklu içindeki kargaşa, Doğu Roma tehlikesinden
pek de önemsiz değildi.
Halife ancak bir şehre güç
yetirebiliyor, Şiî ve Batınî eşkıyalar bütün İslâm beldelerinde Terör
estiriyorlardı. İslâm'ın yozlaşması ve yok olmasına yönelik bu iç tehlikeler, Fatımî
devletinin desteğiyle güçlü ve teşkilatlıydılar. Bu amansız saldırılara karşı
küçük çaplarda da olsa bir süredir başlamış bulunan Ehli Sünnet direnişi ve
savunması ise yığınla engel, baskı ve zulümle birden savaşmak zorundaydı ve ne
yazık ki büyük çapta sindirilmiş durumdaydı.
İslâm dünyasının kararmaya başlamış
ufuklarında yeni bir umut ışığı belirdi. Bu ışık, Türk soyunun o çağdaki en
asil kesimi ve halis Müslümanı olan Selçuklulardan geliyordu. Dandanakan
Zaferiyle başlayan Selçuklu yükselişi, aslında İslâm'ın da yükselişi oldu.
Gerçek İslâm, bir diğer deyişle Sünnî'lik yeniden bir yükseliş devrine girmişti.
Halife'nin Selçuklu Sultanını öncesi ve sonrasında hiçbir çağda görülmemiş şekilde
iltifatlara boğmasını ve Vezir’ini de Nizam-ül Mülk diye adlandırmasının
sebeplerini yukarıda zikredilen hâdiseler zaviyesinden baktığımızda daha iyi
anlamış oluyoruz.
BÜYÜK GÖREVLER İÇİN HAZIRLANAN BİR KİŞİLİK
Hasan, Horasan'a bağlı Nukan kasabasında doğdu (1018). Baba, kimi kaynaklara göre fakir, kimine göre ise varlıklı. Fakat, kasabanın ileri gelen memurlarından olduğu malum. Kardeşi ile birlikte iyi bir öğretim gördü. 11-12 yaşlarında Hafız-ı Kuran, sonra Şafiî fıkhı eğitimi. Kısa zamanda bu Mezhebin ileri gelenlerinden, otoritelerinden biri oluş.
Tanınmış edebiyatçılarla dostluk
kurup, edebiyatın lezzetlerini tadan Tus'lu Hasan, bu alanda da yeteneğini
ispat etti. Ancak kader O'nu bir başka cazibe merkezine doğru çekiyordu.
Öğretimden ve edebiyat çevreleri ile ilişkilerinden kazandığı iyi yazma ve
güzel konuşma özelliği, kaderin ona hazırladığı asıl mesleğin değerli birer
süsü olacaktı. Tus'lu Hasan "idareci" yaratılmıştı. Fıtratının
O'nu sürüklediği idarecilik mesleğine geçtiğinde iyice pişmiş ve kıymetli
meziyetler edinmişti.
İlk sıralar Gazne devletine bağlı
Horasan Vilayet-i Umumi valisi Ebu'l- Fazl Sûri'nin yanında babasıyla birlikte
görev yaptı. Türk tarihinin önemli dönüm noktalarından biri olarak tarihe
geçmiş Dandanakan savaşından sonra kısa bir müddet Gazne'de bulundu ise de
tekrar Horasan’a dönerek Selçukluların hizmetinde çalışmaya başladı. Belh
valisi Ali bin Şadan'ın yanında eziyetli geçen yılları. Vali ile bir türlü
yıldızları barışmayan Hasan, Çağrı Bey'e sığındı. Çağrı Bey ise büyük
kabiliyetler sezdiği Hasan'ı Merv'de bulunan oğlu Alp Arslan'ın yanına
gönderdi.
Çağrı Bey, oğlu Alp Arslan'a şunları
söylüyordu Hasan için: "Ya Muhammed, bu Hasan Tûsi'dir. Re'y ve tedbirde
örnektir. Buna saygı göster. Bunu baba yerinde tut. Re'y ve tedbirini gözet.
Buna muhalefet etme, bunun tedbirine muhalif yola gitme."
Sultan-ül Muazzam Tuğrul Bey vefat
ettiğinde oğlu olmadığı için Selçuklu tahtına kardeşi Çağrı Bey'in oğlu
Süleyman geçecekti. Tuğrul Bey'in Süleyman'ı Veliahd göstermesine sebep,
kardeşi Çağrı Bey'in ölümü üzerine O'nun hanımlarından Süleyman'ın annesi ile
evlenmiş olmasıydı. Tuğrul Bey'in veziri Amid-ül Mülk de Süleyman için
çalışıyordu. Halbuki umumi arzu Alp Arslan'ın sultanlığı yönündeydi. Alp
Arslan'ı Selçuklu tahtına geçmeye teşvik eden ve bu mücadele başlayınca da ona
büyük yardımlar ve yararlar sağlayan kişi Tus'lu Hasan oldu. Ancak bu sırada
Selçuklu tahtı için daha büyük bir tehlike belirmişti. Kutalmış, Selçuklu
boyunun en büyüğü olduğu iddiasıyla ortaya çıkmıştı. Yine Tus'lu Hasan'ın
yardımıyla Alp Arslan Kutalmış'ı bertaraf etmeyi başardı. Bu başarı Al
Arslan'ın Selçuklu tahtına geçişini kesinleştirdi (1064). Bu esnada kesinleşen
bir başka şey de Tus'lu Hasan'ın vezirliği idi. 1064'ten onun vefat tarihine
(1092) kadar sürdü bu vezirlik yılları, Tus’lu Hasan bakımından birbirini
izleyen sayısız başarı ile süslendi.
SULTANLIĞIN VE VEZİRLİĞİN YENİ ANLAMI
Nizam-ül Mülk'ün devlet teşkilatından başlayarak içtimaî ve iktisadî hayatta, dinî ve tabii ilimler alanında vesile olduğu değişiklikleri ve yenilikleri biraz sonra müşahhas örnekleriyle göstereceğiz Fakat burada öncelikle belirtilmesi gerekli bir konu çıkıyor önümüze: Nizam-ül Mülk ile birlikte hem vezirlik ve hem de bir ölçüde sultanlık yeni bir merhaleye kavuşmuştu. Türklerde çok eskiden beri var olan hanlık, hakanlık geleneği bu devirde İslâm ile yoğrulmuş olarak en olgun seviyesine çıkıyordu. İslâm’ı kabul etmiş öteki Türk hakanlıklarının zaruri olarak yaşadıkları geçiş dönemi Selçuklular ile birlikte sona eriyor, devlet, mükemmel bir İslâm devleti olarak, İslâm’ı kabul ve kendi bünyesinde uyguladıktan başka onun i'lası, yayılması ve tehlikelerden korunması görevini de üstüne alıyordu. Osmanlı Devleti, Selçukluların yaşadığı böyle bir tecrübenin harika meyvesidir. Hiç şüphesiz bunda harici işlerden çok devletin temellerini atma, iç meselelerini halletme gibi işler ile meşgul bulunan -tıpkı sonraları ahfadından Kara Osman'ın yaptığı gibi- Tuğrul Bey'in de büyük payı bulunmaktaydı. Halife ile ilk ciddi temasları yapan O'dur. Ama bu resmî münâsebeti, bazı esaslara bağlamak, Alp Arslan'a ve özellikle de Nizam-ül Mülk"e nasip olmuştur. Nizam-ül Mülk adının O’na halife tarafından verilmiş olması da bunu açıklar. Ayrıca bir Vezir’in yetki, görev ve sorumluluklarının ne olduğu, bunların hangi hudutlarda sona erdiği hususları da Nizam’ül-Mülk ile birlikte belirli, açık kaidelere bağlanmıştır. Nizam’ül-Mülk'ün hem gelmiş geçmiş sultanların başaramadığı birçok işleri başarması, hem de otuz yıl vezirlik makamında kalması, buna karşılık Sultanlık makamına bütün yönleriyle layık olduklarını icraatlarıyla ispat eden Alp Arslan ve Melikşah ile birlikte çalışabilmesi, bu kaidelerin başarıyla uygulanmış bulunduğunu gösterir. Sağlam esaslar üzerine oturmamış olsaydı bu vezirlik bu kadar uzun süreli ve o ölçüde muvaffakiyetlerle dolu olamazdı.
İDARİ YENİLİKLER
Nizam-ül Mülk, benzersiz kitabı Siyasetnâme'sinde devlet yönetiminde yapılan değişiklikler ve getirilen yenilikleri açık seçik olarak anlatır. Bunları uzun uzadıya açıklamaya sınırlı dergi sayfalarında imkânımız yok. Konuların başlıklar halinde sıralanması bile bu yazının çerçevesini aşar. Ancak belli başlı konular başlığı altında özetlenmesi bir ölçüde kabil olabilir.
Tus’lu Hasan'ın Devletin İşleyişine
dâir ortaya koydukları, tümüyle kendine ait yeni şeyler değildi. Bir defa
İslâm, her konuda ilk kaynak olarak önünde duruyordu. Bunun yanında Gazneli ve
Sâmâoğulları tecrübesi, Nizam-ül Mülk'ün başlıca kaynağı olmuştu. Bütün
teferruatıyla Selçuklu Saray Teşkilatı ve Divanı, bu ana kaynak ve tecrübelerin
icrâata geçirilmesi anlamına geliyordu. Vezirlik, maliye, milli savunma,
teftiş, hariciye alanlarında ayrı ayrı divanlar ve merkez divanın kaideleri
belirlenmişti ve uygulanıyordu. Ayrıca Nizam’ül-Mülk İslâm esaslarına dayalı
mahkemeler kurulmasına da önem vermişti. Merkeze bağlı eyaletlerde de küçük
çapta divanlar kurulması Nizam-ül Mülk ile başlar, bütün bunlar Siyasetnâme’de
ayrı ayrı kaydedilmiştir.
Siyasetnâme'nin sonunda yer alan aşağıdaki
bölüm, kitabın değerini gösterdiği gibi aynı zamanda ihtiva ettiği konuların da
bir özeti durumundadır:
" İşbu Kitabı Siyasetin
yazılması bitti. Bu konuda bir kitap yazılmasını, Hüdâvend-i Âlem (Melikşah),
bu bendeye ferman buyurduğunda emre itaat ederek, kitabın tertibine başladım.
Açıkça ifadelerle otuz iki bölüm halinde yazıp gerekli düzeltmeleri yaptım ve
yüce Huzura takdim eyledim. Yüce Makamca kabul olundu. Ancak bu yazılanlar bir
özet olduğundan daha sonra bazı ilaveler yaptım. Her bölümle ilgili nükteleri artırıp
açık bir dille anlattım, genişlettim. 485. senede Bağdat tarafına gideceğim
zaman Saray kütüphanesi yazıcılarından Muhammed Mağribi'ye verdim ve okunaklı
ve güzel bir hat ile yazmasını ve eğer bu seferden dönmek bu bendeye nasip
olmaz ise, şu defteri Huzuru Hüdâvend-i Âlem'e (Melikşah’a) takdim eylemesini
tenbih ettim. Ta ki Hüdâvend-i Âlem bununla dâima uyanık bulunsun, işlerinde ve
hareketlerinde dikkatli ve tedbirli olsun ve her zaman bu kitabı mütelaa etsin.
Bu kitapta hem nasihat hem hikmet ve mesel ve Kur'an tefsiri, hem Nebî
Aleyhissalat ü Vesselâmın haberleri, Siyeri ve geçmişte yaşamış adaletli sultanların
hikâyeleri vardır. Bizden öncekilerden haber ve bizden sonrakilere kıssa ve
hikâye mevcuttur. Her ne kadar uzun ise de yine de özlü olup Adaletli Padişaha
layıktır. Allah daha iyisini bilir."
Nizam-ül Mülk'ün gerçekleştirdiği
büyük idâri yeniliklerinden biri de İktâ’ usulüdür. Bu usul, hazineden maaş
vermeden devletin ihtiyacı olan koca bir ordunun beslenmesini sağlayan usuldür.
İkta’ sistemi, devlet idaresinde daha öncelerden bilinmekle birlikte Nizam’ül-Mülk
İkta'ı keyfi ve şahsi takdirlere bağımlı olmaktan çıkarıp, devletçe tespit
edilen belirli nizamlara bağlamıştır. Buna göre İkta’ sahipleri, devlete karşı
sürekli bir sorumluluk taşırlardı. İkta’lardaki ahalinin haksızlığa uğramaması,
ezilmemesi için sağlam esaslar konulmuştu. İkta’, hem devlete hem ikta’
sahiplerine, hem de ahaliye fayda sağlayan bir müessese haline getirilmişti.
İdari alandaki bütün bu yenilikler
ufak-tefek bazı değişikliklerle daha sonraki Bütün İslam-Türk devletlerinde
uygulanmıştır. Özellikle Osmanlılar bazı Selçuklu müesseselerinin sadece adını
değiştirmekle yetinmişlerdir.
EHLİ SÜNNETİ SAVUNMA MÜCADELELERİ VE NİZAM-ÜL MÜLK
Büyük Selçuklu Devleti'nin ve bu arada Nizam-ül Mülk'ün adını İslâm dini bâki kaldıkça yaşatacak çok önemli bir hizmeti de bu devletin Sultanı ve Vezir’inin, Ehli Sünnet yolunun baskılardan kurtarılıp geliştirilmesi ve yüceltilmesi için gösterdikleri büyük gayrettir.
O yıllarda İslâm dünyası ipi kopmuş
bir tespih gibi parça parça dağılmıştı. Gerçek İslâm'ı temsile en yakın câmia
olan Ehli Sünnet Yolunu ve İslâm’ın temel esaslarını yozlaştırmak, Müslümanları
parçalayıp bir birbirleriyle savaştırmak isteyen sapık mezhepler ile devam eden
kavga, hızla Ehli Sünnet tarafının aleyhine dönmekteydi. Öte yandan Ehl-i
Sünnetçe Hak Mezhepler olarak nitelendirilen mezhepler arasında var olan bazı basit
ihtilaflar, büyütülerek kavga, husumet, çatışma vesilesi ediliyor ve hiç önemsenmeyecek
derecede bulunan söz konusu ihtilaflara dayanılarak, bu mezheplerin de kendi
aralarında vuruşmaları isteniyordu. Tuğrul Bey'in veziri Amid-ül Mülk bile bu
yanlışlığa düşüyor, Eş'arîleri lanetleyip Şafiî'leri baskı altında tutuyordu.
Nizam-ül Mülk, bu fesat kargaşasına derhal
son verdi. İlk olarak bahsi geçen baskılar sonucu memleketini terk etmek
zorunda bırakılan devrin Din âlimi ve İrfan ehli büyük zâtlarından Ebu'l-Kasım
Kuşeyrî, İmam'ül Harameyn Ebu'l-Meâli Cüveynî gibi şahsiyetlerin tekrar
yurtlarına dönmelerini sağladı. Bu ve benzeri tedbirlerle Müslüman ahalinin
korkmadan Sünnî mezhepler etrafında toplanmasını teşvik etmiş oldu.
Nizam’ül-Mülk, büyük önem verdiği Ehli sünnet mücadelelerinin tefrikacılara karşı başarıyla sonuçlanması ve hayırlı neticelere ulaşmış bulunmasını gelecekte de teminat altına almak için, kendi alanında bir ilk olan ve mükemmel bir örnek teşkil eden büyük projesini gecikmeden hayata geçirmişti bile; Nizamiye Medreseleri
NİZAMİYE MEDRESELERİ
Çok sonraları Batıda üniversite adıyla ortaya çıkan öğretim kurumlarının kurulmasında örnek alınan ve bizim medreselerimizde de uzun zaman yaşatılan model bir kuruluş oldu Nizamiye medreseleri. Adını, kurucusundan alıyordu. Bu medreselerin Bağdat'tan başlayarak öteki belli başlı İslâm merkezlerinde de açılmasının birçok sebebi yanında Sünnîliği halk arasına yayma ve yerleştirme, sünnî mezheplere gelişme, müesseseleşme imkânları sunma amacı en başta gelmekteydi.
Büyük Vezir, Ebu-l Feth Sultan
Alparslan'ın da himmet ve isteğiyle ilk Nizamiye medresesini Bağdat'ta kurdu
(1066). Az zaman içinde Bağdat örnek alınarak Isfehan, Rey, Nişabur, Merv,
Belh, Herat, Basra, Musul, Amul’da da aynı adla medreseler hizmete açıldı. Bu
tarihlerden önce de medrese vardı İslâm dünyasında, ama bunlar özel mahiyette
idi. Büyük çaplarda da değillerdi. İlk defa olarak Nizam-ül Mülk, medreseleri
devlet himayesine aldı, genişletti, herkese açtı. Bu, inkılap çatında bir
değişiklikti. Önceki Medreseler ise vakıf esasına dayanıyorlardı ve ücretsiz
Öğretim yapıyorlardı. Bu, durum anılan medreselerin gelişmesini
güçleştiriyordu.
Devrin belli başlı büyük din
alimleri, Sünnî Mezhep imamları, Nizamiye medreselerinde toplandılar. İmam
Gazali bunlardan biri idi. Gazali, Sultan tarafından bu medreseye nasıl davet
edildiğini bir kitabında anlatıyor. Medreseler az zamanda Ehl-i Sünnet için bir
toparlanma ve gelişme merkezi oldular. Ehl-i Sünnet'in bu yıkılmaz kalesi gün
geçtikçe yükseldi ve adı hariç tutulacak olursa İslâm dünyasında asırlar boyu
yaşadı.
Nizamiye medreselerinde sadece dini
ilimler okutulmazdı. Tabiî ilimler, matematik, mantık ve astronomi de derslere
konu edilirdi.
Nizamiye medreseleri ile ilgili bir olay:
Medresenin müderrislerinden İmam Kuşeyri'nin oğlu Ebû Nasr, Hanbelîler aleyhine vaazlar vermeye başlamıştı. Hanbelîler ise buna dayanamayıp Eş'arî'lere saldırıyorlardı.
Yer yer cinayet bile işleniyordu. Nizam-ül
Mülk derhal hadiseye müdahale etti. Medresenin ileri gelen müderrislerinden
meşhur Ebû İshak Şirâzi’ye bir mektup yazarak Sultan'ın ve kendisinin herhangi
bir mezhebi korumadıklarını ve mezhepler arasında bir ayrım siyaseti
gütmediklerini Nizamiye'nin sadece ilmin korunması ve yükselmesi gayesiyle
açıldığını, Ahmet İbni Hanbel'in de İmamlar arasında bulunduğunu hatırlattı. Bu
mektuptan sonra bütün vaizler-müderrisler bir toplantı yaparak vaazlarında usul
ilmi ve mezheplere girilmemesini kararlaştırdılar. 1080'de bu husus bir disipline
bağlandı. Fakat mağrip âlimlerinden olup Nizam-ül Mülk tarafından Nizamiye
Medresesine tayin olunan Ebu'l Kasım El-Bekri, vaazlarında Ahmet İbni Hanbel'i bir
yandan övmekle beraber diğer yandan Hanbelî'leri kötülemeye başlamıştı. Bu
tatsız olay da anılan âlimin merkeze çağrılması ve uzun müzakereler sonucunda
ikna edilmesiyle bir çözüme bağlandı. Bundan böyle medresede herhangi bir olay
çıkmaması için de kapısına Türk muhafızlar konuldu.
Nizâmiye Medreselerine zamanında
özellikle Mâverâünnehir âlimleri tarafından çeşitli eleştiriler gelmiştir.
Medreselerin devlete bağlı olması, onların siyasetin tesiri altına gireceği,
Medreselerde sâdece Eş’arî ve Şafiî mezhepleri üzerine ders verilmekte bulunması
gibi. Bunlar haklı eleştirilerdi. Bu eleştiriler zamanla karşılık bulmuş ve
eğitim programlarında bazı düzeltmelere gidilmiştir.
EHLİ SÜNNETİN KUDRETLİ DEVLETİ SELÇUKLULAR
Artık Cihanı titreten bir Ehli Sünnet devleti vardı. Uzun bir küsuf (fetret) döneminden sonra İslâm, başlangıcındaki saflık ve temizliğiyle yeniden kendi devletine kavuşuyordu. Bu devletin başında, Divanında fakirlerin isim listesi yazılı olan, her Ramazan ayında yoksullara 15.000 dinar dağıtan ve tıpkı selefi ve amcası Tuğrul Bey gibi çok dindar bir Sultan olan Alp Arslan vardı. Bütün dünyaya şunu ilan ediyordu bu büyük Sultan:
"Kaç defa söyledim biz bu
ülkeleri silah kuvvetiyle aldık. Temiz Müslümanlarız ve bid'at nedir bilmeyiz.
Bu sebeple Allah, halis Türkleri aziz kıldı." Sultan Alp Arslan ardından Büyük
Selçuklu Devletinin saltanat makamına babasından hiç de geri kalmayan hatta Onu
yer yer aşan ve asırlarca Âdil Sultan diye anılacak olan Melikşah gelecekti.
Özellikle Nizam’ül-Mülk'ün
vezirlik yaptığı otuz yıl içinde en parlak devirlerini yaşayan Büyük Selçuklu
Devleti, İslâm dünyasına yönelen içerden Şiî-Batınî ve dışarıdan Doğu Roma tehlikesi,
uzun zaman toparlanamayacak biçimde kırıldı ve püskürtüldü. İslâm dünyasının
büyük çoğunluğunu teşkil eden ve fakat şiddetli baskılar sebebiyle iyice sinmiş
ve içine kapanmış bulunan Sünnî Müslümanlar, uyandılar, derlendiler,
toparlandılar. Selçuklu devletinin İslâm'a ve Müslümanlara yaptığı bu
hizmeti ifade etmek için kelime bulmakta güçlük çekilir.
Bu gıpta edilen kemalin elbette bir zevali
de olacak; Kudret ve Haşmetin zirvesinde iken yaşanan yıkıcı bir sarsıntıya da
sıra gelecekti.
“TAÇ” İLE “DİVİTİN” KAVGASI VE PEŞ PEŞE YOK OLUŞ
Bu öyle bir zamandı ki, Büyük Selçuklu İmparatorluğu ve hatta bütün İslâm Âlemi ile birlikte Genç Sultan ve İhtiyar Vezir de kudret ve haşmetlerinin son derecelerinde bulunuyorlardı. İşte her kemal gibi bu ihtişam zirvesi de bir zevâlin başlangıcı oldu. Zevâl, Sultan ile Vezir’in aralarının açılmasıyla başladı. Düşmanları ve rakipleri, bir süredir Nizam’ül-Mülk'ü Sultan'ın gözünden düşürmeye çalışıyorlardı. Sultanlığın, tarihimizdeki en parlak örneklerinden biri olan Melikşah ile Vezirlik Makamının kendisiyle birlikte yeni bir döneme evrildiği büyük vezir Nizam’ül-Mülk arasındaki münasebetler ve sonraki kriz günlerinde karşılıklı olarak yöneltilen tenkitler, suçlamalar, Selçuklu tarihi bakımından çok önem taşıyordu diyor Osman Turan.
Bu
"zevâl" sürecinin çeşitli kaynaklardan derlediğimiz safhaları söyle gelişmişti:
Sultan ile Vezir'i uzun bir zaman tek
vücut gibi hareket etmiştiler. Her birinin büyüklüğü, diğerinin büyüklüğünü
hazmetmeye engel değildi. İkisinin de İslâm’ı iyice sindirmiş bir şekilde
yaşamakta olmaları ve örnek alınabilecek hayatları, başlı başına bir tarihi
doldurabilecek başarılarla müzeyyen beraberliklerini her şartta devam
ettirmelerinin teminatı olmakta idi. Vezir’in sultana ve saltanata bağlılığı, sadakati,
teslimiyeti sonsuz; Sultanın Vezir’ine karşı tutumu saygılı ve kadirşinâstı.
Sultan Alp Arslan, Nizam-ül Mülk'ü oğlu Melikşah’a Atabeg tayin etmiş, küçük
yaşlarda ikisini birlikte savaşlara göndermişti. Bu savaşlardan büyük
başarılarla sonuçlanan Gürcistan seferinde Melikşah on iki yaşındaydı. Sarayda,
savaşta, avda, yemekte, devam eden bu beraberlikte, asırların tecrübesi ile
İslâm'ın kişileşmiş bir timsali olan Koca Vezir, Melikşah'ı eğitiyor, üstün meziyetlerle
donatıyordu. Melikşah'ın fıtratındaki kabiliyet bu engin tecrübeyle birleşince
bambaşka bir şahsiyet oluşuyor ve olgunlaşıyordu.
Sultan Alp Arslan, bir batinî
hançeriyle Şehit edilince, bu ölümü Devletin geleceği adına gayet dikkatle
bir süre için gizleyen ve herhangi çıkması kuvvetle muhtemel bir karışıklığın
çıkmasını önleyen Nizam-ül Mülk, Melikşah'ın meşru hakkı olan (Babası O’nu
veliaht tayin etmişti, ama hânedan içinde buna karşı çıkan ve pusuda bekleyen
kişiler, gruplar vardı) Sultanlık tahtına geçmesinde de küçümsenemez katkılarda
bulundu. Melikşah’ın Amcası Kavurd ve daha sonra kardeşi Tökiş, Selçuklu
saltanatında hak iddia ettiler. Büyük Vezir’in tedbiri, siyasi ve askeri dehası,
bu fesat hareketlerini dağıttı. Selçuklu tırmanışı Melikşah ile birlikte hızlanarak
ve genişleyerek devam etti.
Şüphesiz bütün saadetler gibi bu
saadet de bulutsuz değildi. insanoğlunun Kabil ile birlikte bulaştığı
kıskançlık illeti, bu çağda da elbette vardı ve Selçuklu sarayının
dehlizlerinde odalarında sinsi sinsi dolaşmaktaydı. Nizam’ül-Mülk'ü Sultan'ın
gözünden düşürmek için her fırsatı kullanıyordu bu fesat ve kıskançlık
hizipleri.
Nizam-ül Mülk'ün oğulları, torunları
ve emrindeki adamları, Selçuklu Devleti'nin en önemli makamlarını işgal
ediyorlardı. Vezire bağlı gulamların (Gulam: savaşlarda esir alınıp, sonra
asker sınıfına dâhil edilenler) sayısı 20.000'i buluyordu. Vezir, bilhassa ilim
adamları, medreseler ve sofiler için büyük paralar harcıyordu. Zamanlarının bir
kısmını bunlarla geçiriyor, dostluklar kuruyordu. Büyük Vezir’i çekemeyenler, Sultan'a
önce bu durumu şikâyet ettiler. "Vezir müsrif ve yok edici, yiyip
bitiricidir; O’nun israfı, hazineyi eritiyor" dediler. Melikşah, en
yakındakilerden bile gelen bitip tükenmeyen bu şikâyetlerden iyice bunalmıştı.
Şikâyete konu meseleleri iyice tetkik ve tahkik eyledikten sonra bunların
çoğunun doğru olduğuna ikna oldu. Artık kararını vermişti. Bir mektup yazarak Vezir’ine
gönderdi. Mektupta bugüne kadar hiç kullanmadığı sert, aşağılayıcı ifadelerle Nizam-ül
Mülk'ü azarlıyordu.
Nizam’ül-Mülk'ün O’na cevabı ise
şöyle idi:
"Ey dünya padişahı! Senin için bir bölük
asker hazırladım ki, gündüz senin önünde durup düşmanını kılıçla senden
uzaklaştırırlar. Bir bölük asker de gece için hazırladım ki Sen uyurken onlar
ayak üzere saf saf durup senin için dua ederler. Binalar için hazineyi zora
soktuğumu söylüyorsun.
Eğer dilersen sözü edilen hayrat binalarına
harcadığım servet kadarını sana vereyim. Lakin bu binaların kapılarındaki kitabelerde
bulunan Melikşah adını sildireyim ve her birine kendi adımı yazdırayım (Vezir kendi
servetiyle yaptırdığı cami, medrese ve benzeri binaların kitabelerine kendinin
değil Melikşah'ın adını yazdırırdı) Bu sebeple de kıyamete kadar benim ismim
anılmış olsun" dedi.
Bu sözler üzerine Sultan Melikşah, Vezir’ini
azarladığına pişman oldu.
Nizam-ül Mülk aleyhtarlarının bu ilk hamleleri,
istedikleri sonucu almalarına yetmemişti.
KEMALDEN ZEVÂLE
Ancak, kader ağını örüyor ve bir yığın sebepler silsilesi, bu kemalin zevalini hazırlıyordu. Nizam-ül Mülk'ün vezirlik müddetinin uzaması, nüfuzunun bütün memlekete yayılması ve mal-mülk olarak Saraydan bağımsızlaşması, her istediğini yapar hale gelmesi -her ne kadar kötü şeylere tevessül etmiyor olsa bile- oğulları, damatları, torunları ve sadık adamlarının çevreye tahakküm etmesi, kimi zaman işi zorbalığa vardırmaları, Sultan Melikşah'a ağır gelmeye başlamıştı. Fakat bütün bunlar ve benzeri olumsuzluklar bile henüz Sultan'ın Vezir’inden vazgeçmesini gerektirmemişti, Tâ ki aşağıda anlatılacak olaylar yaşanmasaydı…
Nizam’ül-Mülk'ün oğlu Cemal’ül-Mülk, yerli
yersiz, uluorta ahali içinde Babasının taklidini yapıyor diye Melikşah'ın çok
sevdiği Caferek adında bir gulam'ın dilini boynundan çıkarmıştı. Bunun üzerine Melikşah
-ya da Melikşah adına başkaları- Vezir’in oğlu Cemâl’ül-Mülk’ü zehirleyerek
öldürdüler. Öte yandan Vezir’in birçok konuda fikrine başvurup, danıştığı istifade
ettiği bir Musevi de yine aynı kişilerce suda boğularak öldürülmüştü. Nizam-ül
Mülk, bu iki ölüm olayından dolayı çok üzüldü ise de bunlar, Sultan'a baş
kaldırması için sebep teşkil edemezdi.
Fakat Sultan'ın hanımı Terken Hatun
ve kethüdası Tacü’l-Mülk çevresinde öbeklenen fitne ve fesat hareketlerinin
aktörleri, son perdeyi oynamak üzere var güçleriyle çalışıyorlardı. Çoğu Saray
hizmetlisi olan bu kişiler, Vezir’i içine çekecekleri ölümcül ağı hiç belli
etmeden ilmek ilmek örmekte ve Vezir’i yalnızlaştırmakta idiler.
TALİHSİZ BİR OLAY VE İLK KIRILMA:
"SALTANATTA BENİM İLE ORTAKLIĞIN
MI VAR?"
Merv valisi Osman, Nizam-ül Mülk'ün torunu idi. Melikşah da Coden adında bir Memluk asilzâdesini Merv'e zâbıta memuru olarak göndermiş bulunuyordu.
Bu Zâbıta memuru, sebepli-sebepsiz
halka zulüm ediyordu. Eziyet gören halktan bir kısmı şikâyet için Vali
Şems’ül-Mülk Osman'a geldiler. Osman da durumu tahkik ettikten sonra Coden'i
hapse attı. Olay hemen Melikşah’a duyuruldu. Sultan Valiye, "niçin böyle
yaptın?" diye sordu. Osman, zâbıta memuruna neden bu cezayı verdiğini
açıklamak yerine Coden’i hapisten çıkarıp Sultan'a gönderdi.
Coden Sultan'a gelince, olayları kendince
hikâye etti ve suçsuzluğunu savundu. Nizam’ül-Mülk’ün torunundan şikâyet etti.
Melikşah, Coden'in şikâyetlerini haklı buldu ve çok hiddetlendi.
Terken Hatun ile Tac’ül-Mülk de bu
arada boş durmuyorlardı. Melikşah, derhal bir mektup yazdı Nizam’ül-Mülk'e ve
O’nu acı bir şekilde suçladı, hatta payladı.
Diyordu ki:
"Saltanatta benim ile ortaklığın mı
vardır. Niçin haddinden tecavüz edersin ve edepsizlik yoluna gidersin?
Oğullarının Her biri bir ülkeye vali ve hâkim oldular. Saltanatın itibarına ve
devletin şerefine bozukluk getirmeğe başladılar. Şimdi haddini bil ve bir daha dairenden
tecavüze kalkışma. Kendini benim yerime geçirme ve izin vermediğim bir yerde de
bulunma. Vezirlik divitini önünden kaldırıp, senin hüküm ve hükümetini
halkın üzerinden kaldırmamı mı istersin?"
Otuz yıl süren ve et ile tırnak
misali birbirine yapışmış gibi devam etmiş bulunan bir beraberlik için bu
sözler, bir kıyamet kopuşu gibi korkunç ve öldürücü idi. Nizam-ül Mülk sarsıldı
ve belki de ilk defa olmak üzere -son olduğu da kesin- bu ağır suçlamalara
karşı kendi nefsini savunma yolunu tercih etti. Cevabı şöyleydi:
"Sultan'a deyin ki, Allah
devletini dâim ve saltanatını bâki kılsın. Şimdiye kadar ülkede Sultan ile
ortaklığım olduğunu hiç bilmezdim. Sultan böyle buyurunca öğrendim. Benim,
sultanın hizmetinde kusurum olmamış ve yapmadığım hizmet kalmamıştır. Sultan
bugün bulunduğu dereceye ve makama benim tedbirim ile ulaşmıştır. Saltanat O’na
benim yardımım ile el vermiştir. Babasının öldüğü günleri hiç hatırlamaz mı?
Halkı etrafına nasıl topladım? Amcası ve kardeşini nasıl önledim? Bütün
düşmanlarının fesadını üstünden nasıl uzaklaştırdım. O'na bütün ülkeleri
zahmetsizce fethedip bütün dünya hükümdarlarını ortadan kaldırdım. Bütün Hükümdarlar
âlemini ona tabi kılıp devletinin önünde bir engel bırakmadım. Sultanın
saltanatı benim vezirliğim ile bâki ve devleti benim ile devamlı olmuştur. Eğer
benim vezirlik divitimi hükümsüz bırakırsa, O’nun da hükümdarlık tacını
başından götürürler."
Cevap hayli şiddetliydi ve üstelik
açık bir tehdit mâhiyeti de taşıyordu. Böylece iki taraf da aralarındaki
çekişmeyi geri dönülemez bir safhaya taşımış bulunuyorlardı.
Bâtınilerin, Terken Hatun ile Tac’ül-Mülk'ün
ve Selçuklu yükselişinin öteki bütün düşmanlarının birlikte istediği şey
nihayet vuku’ bulmuştu. Sultan ile Vezir’in arası bir daha kapatılamayacak bir biçimde
-bu sert sözlerden ve ithamlardan sonra atık geri dönüş olamazdı- açılmıştı. Ne
artık Melikşah'ın Vezir’ini bertaraf etmesine lüzum vardı, ne de Nizam’ül-Mülk'ün
Sultana ayrıca ihanet ve isyan etmesine… İkisi de birbirlerine karşı daha önce
hayal bile edemeyecekleri bir konuma gelmişlerdi. Biri diğerini kendi yüreğinde
katletmiş, öteki ise O’na haddinden fazla âsi olmuştu. Selçuklu ve tüm
İslam-Türk tarihinin en karmaşık düğümleri arasında yer alan bu olayın serinkanlı
bir muhakemesini yapıp bazı yararlı olabilecek sonuçlara ulaşmak gerekiyor.
KİM HAKLIYDI?
"Kim haklıydı?" "Bu çatışmadan dolayı suçlu ve sorumlu olan kimdi?" şeklinde sorular geliyor akla. Bu tarz sorulara verilecek cevaplar, ancak bizim konunun esasından uzaklaşmamıza sebep olur, anlamamıza yardım etmez. Bu hâdise iki büyük devlet adamının hırslarına yenilerek giriştikleri sıradan bir saray kavgası değildi. Kavga, her birinin devlet felsefesi ve idare usullerinin özünü anlamada düştükleri ihtilaftan filizlenmiş, sonra dal budak salarak büyümüş ve tarihlere geçecek, dersler çıkarılacak örnek bir tarih olayı karakterine bürünmüştür.
Nizam’ül-Mülk'ün devlet hizmetindeki
otuz pürüzsüz yılı, üstelik şahsen Melikşah üzerinde şu kadar haklarının
bulunması ve nihayet cereyan eden Coden olayının, yaşlı Veziri bu derecede
paylamaya, gözden gönülden silmeye yetecek ölçülerde önemli olmayışı, bizi ilk
anda Melikşah'ın Vezir’ine haksızlık ettiği kanaatine sürüklüyor. Buna Melikşah’ın, hanımı Terken Hatun ve
Nizam-ül Mülk'ün yerine geçmek için sabırsızlanan Tac-ül Mülk ile birlikte
giriştikleri desiseleri ve olayları bütün açıklığı ile gördüğü halde Melikşah’ın
Vezir’ine sahip çıkmaması de eklenirse Nizam-ül Mülk büsbütün temize çıkıyor.
İlk bakışta buraya kadar anlatılanlara dayanılarak varılacak sonuç bu. Ama hakikat
bu mudur ve bundan ibaret midir acaba?
"Saltanatta benim ile ortaklığın
mı vardır?"
Vezir’in yüreğine bir ok gibi
saplanan bu yaralayıcı soru, bir kızgınlık ânında sürç-i lisan olarak sarf
edilmiş bir söz olmamalıdır.
Nizam-ül Mülk, kendisi istese de
istemese de, bütün Selçuklu Mülk’üne yayılmış sayısız hizmeti sebebiyle Selçuklu
Devleti içinde ve hatta İslâm dünyasının her köşesinde büyük bir ün ve itibar
kazanmıştır.
Yakınları neredeyse Sultan ile boy
ölçüşecek kadar ülkeye yayılmış ve çeşitli kademelere hâkim olmuşlardır.
Hırsın, kinin ve saltanat sevdasının bir defacık olsun temiz gönlünü kirletemediği
bu büyük adam, tamamen şartların ve yakın çevresinin itmesiyle ve İslâma karşı
duyduğu hizmet iştiyakıyla gelmiştir bulunduğu mevkie.
Ama O'nun aracılığı ile devlet
yönetimine geçenlerin O’nun kadar ihlaslı ve âdil olmaları imkânsızdı. Vezir’in
yaşı ilerledikçe, Devlet Sistemi içinde kendisinin hükmettiği görev alanlarını kontrol
edebilme gücü azalıyordu. Nitekim sayıları küçümsenmeyecek noktalara ulaşmış bir
zümre, O'nun adına Selçuklu Mülk’ünde hükümfermâ olmağa başlamıştı.
Ne oğulları ne de adamlarından
hiçbiri Selçuklu Saltanatına O’nun kadar sâdık olamazlardı. Ama Vezir’i de aşan
ölçülerde güç tasarrufuna kalkışıyorlardı. Bu, elbette Devlet için ciddi bir
tehlike idi. Dünyanın en büyük Devletini yöneten Selçuklu Saltanatına karşı
ciddi bir rakip çıkmıştı. Hem de Büyük
Selçuklu Devletinin en güçlü olduğu çağı idrak etmekte olduğu bir zamanda.
Bütün bunlar Melikşah'ı düşündürmeye
başlamıştı. Nizam-ül Mülk ailesinden mutlaka Nizam-ül Mülk gibiler çıkacak diye
bir teminat yoktu. Oysa Nizam-ül Mülk'ün adamları, kendilerini boşalan idari
makamların tabiî vârisleri ve sahipleri olarak görüyorlardı. Ne Sultan ne de
Vezir’i, Devletin başına büyük gâileler açacağı muhakkak olan bu çift başlılığı
önleyebiliyorlardı.
Sultanlıkta olduğuna benzer şekilde
Vezaret Sisteminde verâset uygulaması durumu Osmanlılarda da vuku’ bulacaktı. Çandarlı
Vezir Ailesinin devlet yönetimindeki ağırlıkları had safhaya ulaşınca, Fatih
Sultan Mehmet, Veziri Çandarlı'yı ipe göndermekte zerre tereddüt göstermeyecekti.
Vezir’in âile mensupları da Saray’dan tamamen uzaklaştırılacaktı.
Siyasetnâme'sinde "İki Sultan
bir şehre sığmaz" diye, saltanata isteyerek ya da istemeyerek ortak olma
durumunda olanların ne gibi belalara yol açabileceklerini veciz ifadelerle
anlatan Nizam-ül Mülk, sanki kendi akıbetini de görüyormuş gibiydi. Bir kısmını
bildiğimiz ve bilinmeyen daha birçoğunun da var olduğundan şüphe bulunmayan
etki ve sebep, bu kavgada şartları Nizam-ül
Mülk’ün aleyhine çeviriyordu. Terken Hatun ve
Tac-ül Mülk gibi iki önemli unsur
da Vezir’in aleyhine dönmekte olan ortamı sürekli diri tutmak için durmaksızın çalışınca,
Sultan, Vezir’ine "Saltanatta benim ile ortaklığın mı vardır" diyebilecek
noktaya gelmişti.
Nihayet Nizam-ül Mülk’ün şahsen
saltanatla bir ortaklığının olması düşünülemezdi. Devletine böylesine sadık
muttaki ve veli bir vezirden bu kötülük kolay kolay sâdır olamazdı. Bunu şüphesiz
Melikşah da gayet iyi bilirdi. Devlet içinde istediğini yapacak bir mevkie
çıkmış bir Vezir’in ayrıca saltanat gibi tehlikeleri vezirlikten kat be kat fazla
olan bir makamı istemesi akla da aykırıydı. Ama ne acıdır ki işin perde
arkasındaki olaylar bu yönde cereyan ediyordu. Açıkça bir saltanat iddiası
yoksa da ortada, fiilen var olmaktaydı. Kader Selçuklu yükselişini böyle bir
çıkmaza getirip saplamıştı.
Sultan ortada gözle görülür ciddi
hiçbir sebep yokken gerçeği böylesine acı bir biçimde teşhir edip su yüzüne
çıkartmayabilir miydi acaba? Yapacağını gizleyemez miydi? O’nu yetiştiren iyi
bir Sultan olsun diye gece gündüz çırpınan, Babası bellediği Vezir’ine daha
nazik davranabilir miydi? Bir Sultan’ı hiç kimse Vezir’ine nasıl davranacağı
konusunda görüş bildiremezdi. Ama insani açıdan bakıldığında biraz daha nazik
olmasını bekleyebilirdik.
Hatta mektuba da gerek kalmayabilirdi.
Huzura çağırırdı Nizam-ül Mülkü. Olayı kendi aralarında tatlıya
bağlayabilirlerdi, her zaman olduğu gibi. Ama böyle bir mektubun yazılmasına
sebep, sadece Vezir’in oğlunun sultanının adamını hapsettirmesi değildi ki. Bu
duruma şöyle bir kanaate varılabilir.
Aslında son olay bir bahane olmuş ve
Melikşah'ın, Vezir’i ile ilgili ne zamandır aklını karıştıran, zihnini bulandıran
meseleleri, bir patlamaya benzer şekilde ifade etmesine fırsat vermişti.
Vezir’in cevabı da patlamanın ta
kendisiydi. Bir oğlunun zehirlenmesiyle başlayan olaylar, yaşlı veziri tedirgin
etmiş, ancak O, bütün bunları sabır ve teslimiyetle göğüslemişti. Fakat peş peşe
yaşanan olumsuz hâdiseler, ister istemez içinde bir birikime de sebep
olmaktaydı. Ve nihayet kızgın üsluplu bir mektuba daha da kızgın ve yaralayıcı
bir cevap.
Sebep her ne olursa olsun Nizam-ül
Mülk, Sultana böyle cevap vermemeliydi. Yaşlılığının verdiği olgunluk bunu
gerektirirdi. Bugüne kadar edindiği haklı itibar hangi seviyede olursa olsun
Sultanlık Makamına böyle konuşulmasına cevaz verilemezdi. Bu çıkış, nereden
bakılırsa bakılsın bir isyandı. Koca Vezir, bu cevabıyla, ömrü boyunca
kaçınmaya çalıştığı zayıflıklardan en tehlikelisine en olgun olması gereken bir
çağda düşmüştü. Böyle bir cevaptan sonra Vezir için herhangi bir mazeret
bulunamazdı. Hâdiseye haklılık- haksızlık, yaşlılık-gençlik, Vezir’in
geçmişteki benzersiz hizmetleri gibi açılardan bakılamazdı. Devletin Tekliği ve
ortak kabul etmeyişi esası, tüm devlet biçimleri için vazgeçilemez bir esastı.
Kaldı ki bu esas, en güçlü dayanağını İslâm’dan almaktaydı ve İslâm Tarihindeki
örneklerinden…
Olayların gelişme çizgisi böyle. Bu
durumda kesin bazı sonuçlara varmak imkânsız. Çünkü kızgın mektuplaşmaya sebep
sadece bir olay değildi. Yalnız şu kadarını diyebiliyoruz:
Belki Melikşah'ın da bir sürü hatası
olmuştur ama ne bu hatalar ne de otuz yıllık şâşaalı bir vezirlik müddeti,
Nizam-ül Mülk'ün böyle bir cevap vermesini hiçbir bakımdan meşrulaştırmazdı. Velev
ki, Vezir’in Mektubunda söyledikleri -Melikşah'ı eğitmesi, O’na Atabeylik
etmesi, çok zorlu bir dönemde O’nu tahta
oturtması v.s.- tamamıyla doğru olsa da...
NİZAM-ÜL MÜLK'ÜN ŞEHİD EDİLMESİ
Büyük Vezir'in şehit edilmesi ile ilgili rivayetler çeşitlidir. Bunlardan bazılarını sırlayalım:
Nizam-ül Mülk'ün torunu Merv valisi
Osman'ın, Melikşah'ın adamlarından birini hapsettirmesi olayını yukarıda
anlattık. Ayrıca Nizam-ül Mülk'ün Cemal-ül Mülk adındaki oğlunun zehirlenmesi
ve Vezir’in bazı konularda kendisinden yararlandığı bir Musevi'nin öldürülmesi
hadislerinden de söz etmiştik. Bütün bu olayların ötesinde kıskançlık, makam
hırsı ve kin ile durmadan çalışan bir şebeke vardı. Bu Terken Hatun ile Tac-ül
Mülk şebekesi idi. Amaçları için her şeyden istifade ediyorlardı. Peki neydi
amaçları?
Melikşah'ın hanımı Terken Hatun, Karahanlılar'ın
kızıydı. Saltanat meseleleri ile çocukluğundan beri içli dışlı oluşu, saray
entrikalarından haberdar bulunması, O’na her tür hile ve desise oyununu kurup
yönetme gücü veriyordu. Karahanlılar Saray’ından edindiği tecrübeler sebebiyle
Selçuklu Devlet Sarayı üzerinde de büyük nüfuza sahipti. Dâima kendisine bağlı
bir divana, memurlara ve teşkilata sahip olduğu gibi 12.000 kişilik de bir
süvari kuvveti Terken Hatunun emrindeydi. Dahası Tâc’ül-Mülk gibi Vezir
olabilecek seviyeye gelmiş güçlü bir adamı emri altına almıştı.
Bu kudretine dayanarak Terken Hatun,
Melikşah'ın büyük oğlu Berkyaruk'u veliahtlıktan atıp dört yaşındaki kendi oğlu
Mahmut'u Selçuklu tahtının varisi yapmak istiyordu. Ayrıca Terken Hatun, halife
ile evli bulunan kendi kızı Mahmelek'in oğlu Caferi de Bağdat Halifeliğinin veliahtlığına
getirmek istiyordu. Bu hesaplara göre hem Sultanlık, hem de Halifelik bir
süre sonra Terken Hatun'un nüfuzu altına girecekti.
Mahmelek ölünce, Terken Hatun,
torununu Kendi yanına aldı. O'na kendi evinde bakıyor ve Halife Cafer diye
hitap ediyordu.
Isfahan’da Bir halifelik Sarayı
yaptırmak başlıca isteğiydi. Terken Hatun, meşru olmayan bu istekleri
karşısında muhalif ve itirazcı olarak Melikşah'tan çok Nizam-ül Mülk’ü
buluyordu. Halifeye de bu emelleri yönünde baskı yapıyordu. Birçok işi bir
arada yapmasının mümkün olamayacağını anlayınca, önce Halife ile anlaşmanın
yollarını aradı. Torunu Cafer'i Bağdat'a gönderdi. Artık var kuvvetiyle
Nizam-ül Mülk ile uğraşabilirdi. Bu arada kendini Nizam-ül Mülk'ün yerine
hazırlamakta olan ve önceden beri Terken hatunun Kethüdalığını yapan Tac’ül-Mülk
de bu oyunların en ileri gelen simalarındandır.
Nizam-ül Mülk, bütün olan bitenden haberdardı,
üstelik Melikşah'ın da bu isteklere meyilli olduğunu seziyordu. Melikşah'ın
torunu Cafer'i Halife veliahtı yapma isteği karşısında "Bu görüş akla
sığmaz ve büyük bir kabahat olur. Akıl ve şeriat bakımından izin yoktur. Bu
işten çekinmek gerektir" diyordu. Berkyaruk'un veliahtlıktan alınıp dört
yaşındaki Mahmud'un Selçuklu tahtına varis tayin edilmesine de şöyle karşı
çıkıyordu,
Melikşah’a "Büyük evladın var
iken, bir avrat ile bir küçük oğlanı Müslümanların başına Sultan edersin. Yarın
Allah'a ne yüz ile kavuşursun.” diyordu.
Bu muhalefetler Büyük Vezir'in acı
sonunu hazırlıyordu. Son olaylar ve mektuplaşma hadisesi Sultan ile Vezir'in
arasını iyice gerginleştirmişti. Sultan, kuvvetli bir ihtimale göre, Bağdat'a
gidip Halife'yi alaşağı etmek için hareket etti. 1092 Ramazan'ın birinci
günüydü. Büyük Vezir de O’nun ardınca yola koyuldu. Üzgün, kırgın ve boynu
büküktü. Hiç istemediği şeyler söylemişti Sultan'a, hadiseler kendi gücünü
aşıyor, hiç ummadığı bir yönde gelişiyordu. Ama yine de ‘Onun kararlarına boyun
eğiyor, Sultan'ının ardından gidiyordu.
Eşine az rastlanır trajik bir öge vardır
bu gidişte. Nizam-ül Mülk, Melikşah'a övgülerle, bağlılık ifadeleri ile
başlayan ve bir Sultan'a yapılacak hizmetlerin en büyüğü olan Siyasetnâme adlı
kitabını yeni bitirmiş, bir yazıcıya emanet ederek, belki de bu seferden sağ
dönemem deyip Sultan’ının ardına takılmıştı.
Büyük Vezir, Sultan'ın ardından
gidiyordu. Beraberindekilerle Nihavend yakınlarında bir köye ulaştı. Ömer Bin Hattâb
zamanında burada kâfirlerle savaş olmuştu. Buna hürmeten bu köyde konakladılar.
Nizam-ül Mülk, "Burası mübarek bir mevkidir. Burada Peygamber'in
ashabından kim bilir ne kadar şehid vardır! Ne mutlu burada şehid olup
ahiretini hazırlayan kişiye" dedi. Ziyaretten sonra kumandanlar ve
öteki büyüklerle birlikte sohbet etti. Bu zatlardan takva sahibi birisi O'na
"Bu gece Peygamber efendimizi rüyamda gördüm, geldi seni alıp gitti ve
gözden kayboldun" dedi. Nizam-ül Mülk, "Peygamberin gelip beni alması
benim dileğim" dedi.
Divan yemeği yenildikten sonra ileri
gelen zatlar dağıldılar. Nizam-ül Mülk ayağından rahatsız olduğu için zor
yürüyordu. Hatunları tarafından çadırına getirilmekteydi. Bu sırada derviş
kılığında bir kişi elinde bir kâse ile ona yaklaştı, dua ve övgülerde bulundu.
Sadaka dilendi. Nizam-ül Mülk sadaka vermek üzere O'nu yanına çağırdı. Tam bu
esnada adam, gizlediği bıçağını çıkararak saldırdı ve Nizam-ül Mülk'ü kalbinden
vurdu.
Bu bıçak, İslam dünyasına ve Selçuklu
devletine saplanmıştı aslında. Büyük Vezir gerekli vasiyetini yaptı, bütün malını
bağışladı, bütün kölelerini âzad eyledi ve ruhunu teslim etti. Mübarek ay
Ramazan'ın onuncu günü, cuma gecesi etkisi senelerce silinmeyecek hüzünlü bir
ölümle şehit olmuştu. (14 Ekim 1092). Katil kaçarken yakalandı ve parçalandı.
Katil, Deylemli bir Batinî fedaisi
idi. Nizam-ül Mülk'ten önceleri çok iyilik görmesine rağmen en büyük darbeleri
de ondan yiyen Hasan Sabbah'ın bu katili görevlendirdiği ihtimali üzerinde
durulduğu gibi, Terken Hatun ile Tac-ül Mülk'ün de bu Batinî fedaiyi
kiraladıkları rivayet edilmektedir. Hatta Melikşah'ı da bu cinayete ortak etmek
isteyenler bulunuyor ise de bu ihtimalin zayıf olduğu daha kabule şayan
görünüyor. Yetmiş altı yaşına gelmiş büyük veziri şehid edenin kimliği ve
kimler tarafından görevlendirildiği hâlen Tarih'e meçhul kalmış bir sır. Ama
biz buraya kadar anlattığımız olaylarla, Nizam-ül Mülk'ün Melikşah ile
ilişkilerinin nasıl koptuğundan söz ettiğimiz için, esasında katilin kimin
adamı olduğu da zaten pek önem arz etmiyor. Tarihin gelmiş geçmiş en değerli
Vezir’i zaten fiilen vazifeden men edilmekteydi. Dolayısıyla kâğıt üzerinde
Vezirlik makamında görünüyor bulunmasının hiçbir önemi yoktu.
Nizam’ül-Mülk'ün vefatı İslâm
dünyasını derin bir mateme boğdu. Hakkında ciltler dolusu kitap olacak kadar
çok mersiyeler yazıldı. Sultan'ın da bu ölüme çok üzüldüğü söylenmektedir.
Ancak vefat hadisesinden sonra Büyük Vezir'in bütün adamlarının devlet
makamlarından temizlenmesi hadisesiyle Sultan ister istemez Terken Hatun'un
tarafında yer almış ve böylece kirli siyasete bulaşmıştır. Tac-ül Mülk, sürekli
katil zannı altında bulundu ve çok geçmeden O da öldürüldü. Nizam’ül-Mülk'ün
çocukları ve torunları ilk sıralar devlet idaresinden uzaklaştırıldılar ise de
sonra yine itibar kazanıp Selçuklu devletine büyük hizmetlerde bulundular.
MELİKŞAH'IN VEFATI
Garip bir tecellidir; Cihanı titreten bir güce ulaşmış bir devletin Sultanı Melikşah da Vezir’inin vefatından otuz gün sonra genç yaşta hayata veda etti. Selçuklu yükselişinin zirvesindeki iki zirve insan peş peşe ölünce, düşüş büyük bir âfet haline geliverdi.
Büyük Vezir’in aradan çekilmesiyle
fitne ve fesat hareketleri durmamıştı. Terken Hatun, hedeflerine varmak için
çalışmalarını hızlandırmıştı. Halife ile Sultan'ın arası, Halife veliahtlığı
konusunda açılmıştı. Halife'ye kızan Melikşah, O’ndan on gün içinde Bağdat'ı
terk etmesini istemişti. Mühletin dokuzuncu gününde Melikşah zehirlenerek vefat
etti. Bunun âdi bir zehirlenme vak’ası mı olduğu, yoksa Halife veya Nizam-ül
Mülk'ün adamlarından birinin mi suikast düzenlediği meselesi de tarihin meçhul
karanlıklarında kaybolmuştur.
Kayıtlara göre Halife, Nizam-ül Mülk
taraftarları ve hatta Terken Hatun da zan altındaydı. Osman Turan'ın ifadesine
göre: "Böylece kudretlerinin zirvesine çıkan 40-42 yaşlarındaki Sultan ile
70'ini aşkın Vezir arasındaki âhenk, etrafın tahrikleri ve ihtirasları ile
bozulmuş ve hakikaten divit ile taç bir biri ardından sükût etmiştir. Öyle bir
sükût ki yalnız taç ve divit sahiplerini götürmemiş Selçuk Devletini ve İslâm
dünyasını da sarsmış ve türlü buhranlara sürüklemiştir.
Bu iki acı ölüm, ülkenin karışmasına
ve harap olmasına yetti. Tahta dört yaşında bir veliaht geçirildi ve Selçuklu
Devleti bir daha asla eski haşmetine ve yüceliğine erişmedi.
İslâm dünyasına ve İnsanlığa,
siyaset, idare ve hatta edebiyat alanında eşine az rastlanacak bir büyük eser
olan Siyasetnâme'yi bırakan, Müslüman Türklerin Cihan çapındaki ilk büyük
devleti olan Selçukluların ve daha sonra da Osmanlıların idari ve içtimai
yapılarının temellerinin atılmasında büyük payı bulunan sünnî Müslümanlığın
yükselmesine, İslâm için büyük tehlike olan Batınîliğin hırpalanmasına muazzam çabalar
harcayan ve bunda muvaffak da olan büyük Vezir Nizam-ül Mülk, uzun bir hizmet
dönemini böylesine bir ölümle bitirdi. Fakat bu hizmetin bittiğini söylemek
haksızlık olur: Nizam-ül Mülk vefat ettikten hemen sonra ve yıkılana kadar her zaman
Selçuklu devletine, özellikle Osmanlılara hizmet etti ve şimdi de hizmetlerine
devam etmektedir. Ruhu şad olsun.
KAYNAKLAR:
*Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve
Türk-İslâm Medeniyeti
*Ahmet Bin Mahmud, Selçuknâme
(E. Merçil)
*Hamit Vehbi, Meşahir'ül İslâm
*İslâm Ansiklopedisi, Nizam-ül Mülk
maddesi (İbrahim Kafesoğlu)
*M. Şerif Çavdaroğlu, Siyasetnâme.
NOT:
(*) Bu yazı, ilk defa İlim, Kültür ve
Sanatta Gerçek dergisinin Temmuz 1978 Tarihli 1. sayısının 18- 33 sayfalarında yayımlanmıştır.
Etiketler: Büyük Selçuklular; Nizamülmülk, Melikşah; Siyasetname; Bağdat Halifeliği; Vezirlik, Tus'lu Hasan; Terken Hatun; Selçuklu Sarayı entrikaları
